Ukuaji na Ueneaji wa Kiswahili Katika Enzi ya Waingereza

Mambo Waliyochangia Waingereza Katika Ukuaji wa Kiswahili Nchini Tanzania

Waingereza walipochukua koloni la Tanganyika kutoka kwa Wajerumani walikuta Kiswahili kimeimarika na kinatumika katika maeneo mengi ya nchi. Ingawa hawakuwa na lengo la kukikuza, walijikuta wanakieneza na kukikuza bila ya wao kukusudia kwa njia zifuatazo:

Shughuli za Kiuchumi

Wakati wa Waingereza, shughuli za kiuchumi zilihusisha kilimo na biashara. Waingereza waliendesha kilimo cha mazao mbalimbali na walitumia mfumo wa kuajiri vibarua kutoka sehemu mbalimbali za nchi. Vibarua hawa walijulikana kama manamba. Katika mkusanyiko wa vibarua hawa waliokuwa na usuli wa makabila tofauti, lugha pekee iliyoweza kuwaunganisha ilikuwa Kiswahili, ambacho kiliteuliwa kuwa lugha rasmi katika mawasiliano ya kiutawala.

Kwa njia hii, Kiswahili kiliweza kuenea zaidi na kupata maneno mapya kama “yadi,” “belo,” “bilingi,” “bani,” na “mtama.”

Shughuli za Kiutamaduni

Shughuli hizi ni kama vile uigizaji wa tamthiliya za kigeni na uchezaji wa muziki wa kigeni, hususani twisti. Tamthiliya za kigeni zilikuwa zikiigizwa majukwaani kwa lugha ya Kiswahili na hivyo kusaidia kukua kwa msamiati wa Kiswahili.

Shughuli za Kidini

Wakati wa utawala wa Waingereza, kulikuwepo na ujio wa wamishonari waliokuwa na lengo la kueneza dini ya Kikristo. Katika harakati hizi, walitumia lugha ya Kiswahili kufanikisha malengo yao. Walitafsiri vitabu mbalimbali vya kidini kama Biblia kutoka Kiingereza kwenda Kiswahili.

Pia, wamishonari walilazimika kujifunza Kiswahili kabla ya kuja Afrika Mashariki na kutunga kamusi za Kiswahili-Kiingereza kusaidia wenzao kujifunza Kiswahili.

Shughuli za Kisiasa

Katika uanzishwaji wa vyombo mbalimbali vya kiutawala kama jeshi, polisi, mahakama, na boma, msamiati mpya wa Kiswahili uliibuka na hivyo kusaidia kukua kwa lugha hii.

Shughuli za Kiutawala

Waingereza walianzisha makampuni ya uchapishaji (East African Literature Bureau) na kamati ya lugha (Interterritorial Language Committee), hatua iliyosaidia kuimarisha matumizi ya lugha ya Kiswahili.

Shughuli za Ujenzi wa Reli na Barabara

Shughuli hizi zilipelekea kuibuka kwa msamiati mpya kama vile “reli,” “stesheni,” na “tiketi.”

Usanifishaji wa Kiswahili

Usanifishaji wa lugha ya Kiswahili ulikuwa ni jambo muhimu sana lililosaidia kukua kwa msamiati wa Kiswahili, na lengo lake lilikuwa ni kuleta ulinganifu wa matumizi ya lugha ya Kiswahili katika ukanda wa Afrika Mashariki.

Ueneaji wa Kiswahili

Ukuaji na ueneaji ni maneno mawili yenye maana zinazokaribiana lakini zinazotofautiana. Ukuaji humaanisha ongezeko la msamiati katika lugha na ueneaji ni uongezekaji wa matumizi ya lugha kieneo. Mambo yaliyosababisha Kiswahili kitumike katika eneo kubwa ni pamoja na:

Vyombo vya Habari

Vyombo vya habari kama redio, magazeti, na majarida vilisaidia sana kueneza Kiswahili. Kwa mfano, Redio Tanganyika ilianza kurusha matangazo kwa Kiswahili. Magazeti kama Mambo Leo, Sauti ya Pwani, Kiongozi, na Habari za Leo yalikuwa yakichapishwa kwa Kiswahili.

Kilimo

Kupitia kilimo, watu wa makabila tofauti walikutana na kujifunza Kiswahili kwenye makambi ya mashambani, na waliporudi nyumbani walieneza lugha hii.

Muundo wa Jeshi la Kikoloni (KAR)

Jeshi la KAR liliundwa na watu kutoka makabila mbalimbali, na lugha iliyotumika jeshini ilikuwa Kiswahili. Askari hawa walisaidia kueneza lugha ya Kiswahili ndani na nje ya nchi.

Mfumo wa Elimu

Chini ya utawala wa Waingereza, Kiswahili kilitumika katika masomo yote kwa ngazi ya shule ya msingi na pia kama somo kwa ngazi ya shule za sekondari.

Harakati za Kudai Uhuru

Chama cha TANU kilianzisha harakati za kudai uhuru ambazo ziliendeshwa kwa lugha ya Kiswahili. Kwa njia hii, Kiswahili kiliweza kuenea kwa kiwango kikubwa.

Tathmini ya Maendeleo ya Kiswahili Wakati wa Waingereza

Licha ya maendeleo ya lugha ya Kiswahili katika utawala wa Waingereza, pia kulikuwa na changamoto zilizoikabili lugha ya Kiswahili:

Kutofundishwa kwa Kiswahili Shule Zote Nchini

Kiswahili kilifundishwa katika shule za watoto wa Kiafrika tu, wakati katika shule za watoto wa kizungu Kiswahili hakikufundishwa. Hii ilifanya Kiswahili kipewe msukumo mdogo sana.

Kutotumika kwa Kiswahili Kama Lugha ya Kufundishia

Kiswahili kilitumika kufundishia katika shule za msingi pekee, ilhali Kiingereza kilitumika kuanzia shule za sekondari hadi elimu ya juu. Hali hii ilisababisha watu kujitahidi sana kujifunza Kiingereza.

Kukosekana kwa Vyombo vya Kizalendo vya Kukuza Kiswahili

Vyombo vya ukuzaji wa Kiswahili vilikuwa vimeanzishwa na wakoloni wenyewe, kwa mfano, Kamati ya Lugha ya Afrika Mashariki na Shirika la Maandiko la Afrika Mashariki. Hali hii ilisababisha ukuzaji wa Kiswahili kukosa msukumo mkubwa wa kizalendo.

Kasumba ya Kuthamini Kiingereza

Wananchi waliona kuwa mtu anayezungumza Kiingereza alikuwa na maendeleo na msomi. Hii ilisababisha watu kutothamini Kiswahili, na hivyo kudharaulika.

Kwa jumla, Waingereza walichangia kwa kiasi kikubwa katika ukuaji na ueneaji wa Kiswahili nchini Tanzania, ingawa walikuwa na changamoto kadhaa zilizokwamisha maendeleo yake kwa kasi inayotarajiwa.

Ukuaji na Ueneaji wa Kiswahili baada ya Uhuru

Shughuli mbalimbali zinazowezesha Kukua na Kuenea kwa Kiswahili nchini

Baada ya uhuru, serikali ya Tanzania ilichukua hatua mbalimbali za kukiendeleza na kukikuza Kiswahili. Harakati hizi zilianza na kupendekezwa kwa Kiswahili kuwa lugha rasmi mwaka 1962 na hatimaye kuwa lugha ya taifa mwaka 1964, ikitumika katika shughuli zote za kiserikali na kitaifa, mfano katika elimu hususan elimu ya msingi.

Kuundwa kwa Chombo cha Usanifishaji

Chombo hiki kilihimiza maendeleo ya Kiswahili kwa kutayarisha kamusi, vitabu vya sarufi na fasihi ya Kiswahili, na kuandaa wataalamu wa usanifishaji wa Kiswahili.

Taasisi mbalimbali

Baada ya uhuru, taasisi mbalimbali zilianzishwa ili kushughulikia lugha ya Kiswahili. Mfano wa taasisi hizi ni BAKITA, TUKI, TUMI, UKUTA, UWAVITA, na Idara ya Kiswahili ya Chuo Kikuu cha Dar es Salaam.

Kiswahili kama Lugha ya Taifa

Mwaka 1962, kamati iliundwa ili kuangalia uwezekano wa kutumia Kiswahili katika shughuli zote rasmi, kama bungeni na shughuli za ofisi. Mwaka 1964, Kiswahili kiliteuliwa rasmi kuwa lugha ya taifa, na tangu hapo, shughuli zote za kitaifa zilianza kuendeshwa kwa Kiswahili. Azimio la Arusha la mwaka 1967 lilitungwa na kuandikwa kwa Kiswahili, na hivyo kuongeza hadhi ya lugha hii.

Vyombo vya Ukuzaji na Uenezaji wa Kiswahili

Tanzania ilifanya jitihada za kuunda vyombo mbalimbali vya kukuza na kueneza Kiswahili, mfano ni BAKITA, TUKI, Taasisi ya Elimu, TAKILUKI, na Chama cha Kiswahili cha Chuo Kikuu cha Dar es Salaam.

Kutumika katika Elimu

Kiswahili kilipendekezwa kutumika katika shule za msingi na kufundishwa katika elimu ya sekondari kama somo. Pia, katika vyuo vikuu, shahada mbalimbali za Kiswahili zinatolewa. Elimu ya watu wazima pia ilifundishwa kwa Kiswahili, ikiwasaidia watu wengi kujua kusoma, kuandika, na kuzungumza Kiswahili fasaha.

Vyombo vya Habari

Magazeti na majarida mbalimbali yaliandikwa kwa Kiswahili, na redio na runinga zilianza kutangaza kwa Kiswahili, hivyo kukifanya Kiswahili kuenea ndani na nje ya nchi.

Biashara

Shughuli za kibiashara nchini husaidia kuenea na kukua kwa Kiswahili kutokana na kuwepo kwa makabila tofauti tofauti ambapo wafanyabiashara huweza kuunganishwa kwa lugha ya Kiswahili.

Shughuli za Siasa na Utawala

Kiswahili kimetumika kama nyenzo muhimu ya kuwaunganisha wananchi katika shughuli za kisiasa na kiutawala. Shughuli hizi zimetumia lugha hii katika kujiimarisha na kukiendeleza Kiswahili katika nyanja zote.

Uandishi na Uchapishaji wa Vitabu

Kuibuka kwa waandishi wa vitabu vya Kiswahili vya sarufi na fasihi kumesaidia sana katika kuchambua kwa kina mambo mbalimbali yahusuyo lugha ya Kiswahili na utamaduni wake.

Shughuli za Kiutamaduni

Shughuli za kiutamaduni kama harusi, misiba, matanga, na sherehe mbalimbali za kijamii zimetoa nafasi ya Kiswahili kuendelea kuenea na kutumika kama lugha kuu ya mawasiliano.

Vyombo vya Ukuzaji na Uenezaji wa Lugha ya Kiswahili

BAKITA

BAKITA ni taasisi ya serikali iliyoundwa kwa sheria ya Bunge Na.27 ya mwaka 1967 kwa madhumuni ya kukuza Kiswahili. Baraza hili lina jukumu la kuratibu na kusimamia maendeleo na matumizi ya Kiswahili nchini kote. Majukumu yake ni pamoja na kutoa ushauri kwa waandishi na wachapishaji, kushirikiana na Wizara ya Elimu, na kuchapisha vitabu na machapisho mbalimbali yanayohusu lugha na fasihi ya Kiswahili.

TAKILUKI

TAKILUKI ilianzishwa mwaka 1979 kwa lengo la kukuza na kueneza lugha ya Kiswahili ndani na nje ya Zanzibar. Majukumu yake ni pamoja na kuendesha mafunzo ya lugha ya Kiswahili, kuhariri miswada, na kutoa huduma za tafsiri na ukalimani.

TUKI/TATAKI

Majukumu ya TUKI ni pamoja na kuunda sera za kustawisha Kiswahili na kufanya utafiti katika lugha ya Kiswahili. TATAKI inatoa shahada ya awali na uzamili katika lugha ya Kiswahili, ikiwandaa wataalamu wa lugha ya Kiswahili.

CHAUKIDU

CHAUKIDU ni Chama cha Ukuzaji wa Kiswahili Duniani, kikilenga kukuza Kiswahili katika nyanja zote na kusambaza habari na matokeo ya utafiti kuhusu Kiswahili.

CHAWAKAMA

CHAWAKAMA ni Chama cha Wanafunzi wa Kiswahili vyuo vikuu Afrika Mashariki. Chama hiki kilianzishwa mwaka 2004 kwa lengo la kukuza na kueneza Kiswahili katika Afrika Mashariki kupitia wanafunzi wa vyuo vikuu.

Mafanikio na Changamoto Zinazovikabili Vyombo vya Ukuzaji wa Kiswahili

Mafanikio

Vyombo vya ukuzaji wa Kiswahili vimefanikiwa kwa kiasi kikubwa katika kukuza lugha ya Kiswahili, machapisho ya Kiswahili ni mengi, mafunzo ya Kiswahili yameongezeka, na Kiswahili kinatumika rasmi katika ofisi za serikali na binafsi. Pia, vyuo mbalimbali duniani vinafundisha Kiswahili, na lugha hii inatumika katika vikao vya kimataifa kama Umoja wa Afrika.

Changamoto

Vyombo hivi vinakabiliwa na upungufu wa wataalamu na fedha za kuendeshea shughuli za ukuzaji wa Kiswahili. Pia, baadhi ya vyombo havina ofisi za kudumu, na hivyo kuathiri utendaji kazi wao. Zaidi ya hayo, vyombo hivi vinashindwa kujitangaza vizuri kutokana na ukosefu wa vyombo vya habari binafsi.